W dniu 9 lipca 2011 r.odbyła się uroczysta IX Sesja Rady Gminy Werbkowice, poprzedzona Mszą Świętą, na której uchwałą Nr IX/65/2011 Rady Gminy Werbkowice ustanowiono herb, flagę i pieczęć Gminy Werbkowice oraz zasady ich stosowania.
Wykonanie herbu Gmina zleciła Panu dr. Henrykowi Seroce pracownikowi UMCS w Lublinie w marcu 2010 r. Po wstępnej akceptacji projektu herbu, flagi i pieczęci przez Radę Gminy Werbkowice, w 24 sierpnia 2010 r., zwroconą się z prośbą o zaopiniowanie projektu herbu, flagi i pieczęci Gminy Werbkowice przez Komisję Heraldyczną przy MSWiA. Taką pozytywna opinię wydała Komisja Heraldyczna w dniu 18 marca 2011 r., nam została przekazana w dniu 30 maja 2011 r.
Gmina Werbkowice nie posiadała własnego herbu historycznego podobnie jak większość gmin w Polsce. Podstawę prawną powstających obecnie symboli samorządów gminnych tworzą: ustawa z dnia 21 grudnia 1978 roku o odznakach i mundurach (Dz. U. z 1978 Nr 31 poz. 130 ze zm.); ustawa o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 roku (Dz.U.z 2001 Nr 142 poz. 1591 ze zm); rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Komisji Heraldycznej z 27 lipca 1999 r ; rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie powołania Komisji Heraldycznej z 20 stycznia 2000 r.
Nowy herb, zgodnie z wymogami prawa musi zachować zgodność z zasadami sztuki heraldycznej oraz uwzględniać historyczną przeszłość terytorium obecnej Gminy.
Jest charakterystycznym znakiem wspólnoty samorządowej gminy. Nie jest jednak czymś w rodzaju logo czy innego pospolitego znaku, a wprost przeciwnie – otacza go dostojeństwo i honor należny imponderabiliom. Wyraża wspólne dla mieszkańców ideały, wartości i tradycję lokalną.
Herb Gminy Werbkowice
uzasadnienie historyczno-heraldyczne
Przed przystąpieniem do zaprojektowania i wykonania herbu gminy, przeprowadzona została analiza dziejów miejscowości wchodzących w jej skład. Cechą charakterystyczną przeszłości gminy jest stosunkowo wczesna metryka większości jej miejscowości, z reguły poświadczona w późnym średniowieczu. Niemal wszystkie wsie należały do dóbr szlacheckich, przy czym obserwuje się dominację własności drobnej i średniej szlachty, rzutująca na liczne zmiany właścicieli. Ludność wiejska osiadała na tym terenie, charakterystyczna dla pogranicza polsko-ruskiego, to przemieszani ze sobą Rusini (Ukraińcy) i Polacy.
Podstawowe fakty z dziejów wsi wchodzących w skład Gminy przedstawia się poniżej (na podstawie badań A. Janeczka, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od XIV do pocz. XVII wieku, Wrocław 1991; oraz pracy J. Niedźwiedzia, Leksykon miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 20003).
Adelina, wieś założona w pocz. XIX w., nazwana na cześć Adelajdy córki Tadeusza Józefa Wyszyńskiego właściciela dóbr Miętkie. Istniał tutaj folwark należący do dóbr Miętkie oraz wieś. Od II poł. XIX w. należała do Świeżawskich.
Alojzów, zapewne z poł. XIX w., należał do dóbr Gozdów hrabiego Poletyłły, następnie jego zięcia Tytusa Wojciechowskego, a od końca XIX w. Józefa Wyżgi.
Dobromierzyce, po raz pierwszy wzmiankowana jako wieś należąca do Skorutów herbu Korczak z Mołodiatycz. Istniał tutaj folwark i wieś. W 1515 r. były własnością Olechna Skoruty podkomorzego chełmskiego, w 1564 r. posiadaczem wsi był Ambroży Łaszcz z Obrowca, następnie Barbara Łaszcz i w latach 1583-1597 Eustachy i Gabriel [Łaszczowie]. W XVII w. wieś była we władaniu Dobromierzyckich, w II poł. XVIII w. Aleksandra Siekierzyńskiego, Czesława Siekierzyńskiego starosty horodelskiego. 1764 r. dzierżawcą był Gaspar Świeżawski pisarz grodzki grabowiecki. W 1792 r. Dobromierzyce kupił Jan Terlecki stolnik horodelski. Po 1836 r. wieś należała do Gąsiorowskich. W 1906 wieś kupiła Rozalia Pajer, od której przeszła w posiadanie Piotra Bełdowskiego. W czasie II wojny światowej dwór spalony został przez Ukraińców.
Gozdów w l. 1439-1480 należał do Gdeyszyńskich herbu Gozdawa: Jana Goździa, po nim jego syn Wigand z Gdeszyna chorąży bełski, oraz syn Wiganda Stanisław, który dokonał tutaj lokacji miasta w 1548 r. i nazwał je Gozdawą.
Honiatycze po raz pierwszy wzmiankowane są w 1394, jako wieś wchodząca w skład parafii (łacińskiej) w Grabowcu. Kolejne informacje o miejscowości pochodzą z poł. XV w. (Honiatycze Wielkie), kiedy należały do dóbr Stajskich. W połowie XVI w. Honiatycze należały do rodziny Łaszczów herbu Prawdzic, w 1569 r. do Dembowskich, a wkrótce przez małżeństwo Zofii z Dembowskich z Andrzejem Tęczyńskim wojewodą bełskim wniesione zostały do dóbr Tęczyńskich. Jeszcze przed połową XVII w. wieś należała do Opalińskich, a w 1696 r. do Węglińskich. W tym stuleciu wzniesiono tutaj cerkiew unicką. W XVIII w. wieś należała do Zielińskich, Hryniewieckich, a od 1748 r. do II wojny światowej do Rulikowskich. 15 V 1944 r. wieś i dwór spłonęły w trackie walk obronnych AK z oddziałem UPA dowodzonym przez Tarasa Onyszkiewicza. Na gruntach tej wsi w 1938 powstała wieś Honiatycze Kolonia. Jeszcze wcześniej, w XV w., na jej gruntach założona została wieś Honiatyczki, w XVI w. należąca do Łaszczów i Podhorodeckich. Następnie wsią władali Lubowiccy, Borzęccy, Wiśniowscy, Rostkowskich, Łosiowie, Burczyńscy i kolejni posesorzy w XIX w. 15 V 1944 r. wieś spalili Ukraińcy.
Do najstarszych miejscowości z terenu gminy zalicza się również Hostynne, wymienione w dokumencie z 1394 r. wśród wsi wchodzących w skład parafii w Grabowcu. Właścicielami tej wsi w XV w. (części) byli: Junosza, Uhrynowski, Honiatyński, Stompor, Suleński. W XVI-XVIII w. dziedziczyli tutaj: Udrycki, Pogroszowski, Wiśnowski, Brodowski, Sapiehowie, którzy w I poł. XVII w. ufundowali cerkiew unicką (cerkiew wzmiankowana jest tutaj już w XV w.), Kuniccy i Suffczyńscy. Ostatnim właścicielem był Adam Marian Komorowski. W 1975 w Hostynnem utworzona została parafia katolicka.
Od 1394 r. w źródłach notowane jest również Konopne. Znani są następujący właściciele tej wsi: Gotard z Życka (?), Jakub z Kargoszyna, Hostyńscy (od 1472), Stabrowscy (1578), Wiśniowscy (XVII w.), Gołuchowscy (II poł. XVIII w.). W XIX w. części wsi po różnych właścicielach skupił Adam Szydłowski. Większość ludności tej wsi stanowili Polacy.
Kolejną wsią wymienioną w 1394 r. jest Kotorów, którego dziedzicami w XV byli właściciele Konopnego. W II poł. XVI w. wieś należała do Łysakowskich i Stabrowscy. W XVII w. do Chrzanowsci i Wiśniowscy, a od XVIII w. w. należała do dziedziców wymienionych przy informacji o Konopnem. Przed II wojną światową połowę ludności wsi stanowili Ukraińcy.
Najstarsza wzmianka o Łotowie pochodzi z 1472 r. W II poł. XVI w. wieś należała do Udryckich, następnie (zapewne) do Pogroszowskiego, a w II poł. XVII w. do Wiśniowskich – dziedziców wspomnianych już 4 wsi oraz Werbkowic (o późniejszych dziedzicach zob. informacje o Hostynnem). Przed II wojna światową większość mieszkańców stanowiła ludność Ukraińska.
Malice, wzmiankowane w 1394 r., w XV w. należały do wspomnianych dziedziców Konopnego i Kotorowa. W połowie XV w. ufundowano tutaj kościół łaciński, w XVI w. zapewne zamieniony na cerkiew lub zbór. W 1585 r. swoją cześć Malic sprzedała kapituła chełmska. W 1596 r. dziedzicami wsi byli: Tukowiecki, Malicki i Rudnicki. Inni znani dziedzice na Malicach to: Wilgowski (II poł. XVII w.), Wojciech Szornel (1709), Paweł Russjanowski (1747), Jan Turkowicki (1759), Józef Mirecki (1761), a także Nicowscy, Sobańscy i Lubowieccy. W XIX w. wieś należała do Lubowieckich. Większość ludności wsi stanowili Polacy. W 1944 r. podczas walk z Ukraińcami wieś została zniszczona. Na gruntach Malic po I wojnie światowej powstała wieś Łysa Góra (wcześniej istniał tutaj folwark).
Peresołowice, znane od 1394 r., w 1578 r. należały do Gdeszyńskich. W1674 dziedziczył tutaj Michał Modryński. W XVIII w. wieś należała do Siekierzyńskich, od 1792 r. do Releckich, a później Radziejowskich, Gąsiorowskich, Walewskich, Mirowskich i Mikulskich. Od XVI w. istniała tutaj cerkiew, przy której powstała parafia unicka. Większość ludności w 1921 r. stanowili Polacy.
Najstarsza wzmianka o Podhorcach pochodzi z 1426 r. W II poł. XV w. były własnością Podlodowskich. Od II poł. XVI do XVIII w. wieś należała do Goździów, którzy w 1624 ufundowali tutaj unicki klasztor bazylianów, oni być może też w XVI w. ufundowali cerkiew (wyświęconą w 1945 r. na kościół). W II poł. XVIII w. Podhorce należały do Michała Potockiego, zaś w XIX w. do Poletyłów. Osattnią dziedziczką była Wanda z Wydżgów Wasilewska. W 1921 r. większość mieszkańców wsi stanowili Ukraińcy. W 1943 r. doszło tutaj do mordu na Polakach dokonanego przez UPA.
Sahryń, wzmiankowany jest w 1431 r. Właścicielami wsi byli: Uhrynowscy, Łaszczowie, Jarczewscy, Ożarowscy, Leszczkowscy, Zamoyscy, Gozdowscy, Tarłowie, Rastawieccy, Piotrowscy. W XVI w. istniała tutaj cerkiew, przejęta przez katolików w okresie międzywojennym. Mieszkało wówczas tutaj 1500 katolików i 1200 prawosławnych. W 1943 r. wysiedlono stąd ludność polską, a w 1944 r. oddziały AK i BCh rozbiły stacjonujący we wsi oddział UPA.
Wieś Strzyżowiec, występuje w źródłach historycznych od I poł. XV w. Należała do: Łaźniewskich, zapewne do Uhrynowskich i Tęczyńskich, od II poł. XVI w. do Firlejów. W II poł. XVII w. dziedzicami byli Sapiehowie, następnie Gołuchowscy, Mirosławscy i Pohoreccy.
Terebiniec i Terebiń, wzmiankowane od XV w., niekiedy trudne są do identyfikacji (zagadnienie to pomijamy, jako dla naszych potrzeb drugoplanowe). Terebiniec należał do: Tęczyńskich, Firlejów, Spiehów, Gołuchowskich, Kepmistego i Hryniewieckiego, Małachowskich, Sierakowskich, od XIX w. Bormanów, Pohoreckich. Przed II wojną światową dziedziczką wsi była Anna Milowicz. W 1943 i 1944 r. dochodziło tutaj do mordów na ludności polskiej. Terebiń (ziemia chełmska) wydaje się początkowo był własnością książęcą. Król Władysław Jagiełło nadał wieś księciu Siemowtowi V. Istniał tutaj gród, którego wzniesienie łączy się z Romanem Lubartowiczem kniaziem kobryńskim. W II poł. Terebiń należał do Uhrynowskich, a następnie Tęczyńskich i Firlejów, Noskowskich, Gołuchowskich. W XVIII w. część wsi posiadali Grothusowie, część Sapihowie, Kuropatniccy, następnie Gołuchowscy i Sierakowscy, Mirosławscy, Pohoreccy, a przed II wojną św. Milowiczowie. Od XV w. istniała we wsi cerkiew, w 1950 r. rekoncyliowana na kościół. W czasie okupacji niemieckiej Ukraińcy dopuszczali się do mordów na polskich mieszkańcach wsi.
Turkowice w XV i XVI w. należały do Turkowieckich. Miał tutaj być wzniesiony monastyr, wzmiankowany w XVIII w. Od 1631 r. wieś należała do Rostkowskich. U schyłku XVIII w. wieś nabył Franciszek Burczyński, a niedługo później Makomscy, którzy w 1870 r. ufundowali tutaj kościół. Cerkiew wybudowano w 1906 r., a trzy lata wcześniej żeński monastyr (przełożoną została wielka księżna Maria Magdalena Gorczakowa ciotka cara Mikołaja II), przekazany w 1919 r. siostrom Służebniczkom NMP, które prowadziły tutaj seminarium nauczycielskie, a do 1951 r. zakład dla sierot. Ostatnimi dziedzicami Turkowic byli Kobierzyccy. Przed II wojną światową większość mieszkańców stanowili Polacy.
Wilków, zwany wcześniej Wilkowyje, znany jest ze źródeł od 1451 r. Na częściach wsi dziedziczyli Wilkowscy, Łaszczowie, Drohiczańscy, Borzęccy, Węglińscy, W I poł. XIX w. wieś weszła do dóbr Werbkowice.
Wronowice wzmiankowane są w źródłach od XV w. (zapewne od 1482 r. ). W XVI w. części wsi należały do Nurzyńskiego, Studzińskiego i Turkowickiego. W XVII w. właścicielami Wronowic byli Komorowscy, Borzęccy, w XVIII w. Rostkowscy, w XIX w. Pohoreccy i Lubowieccy. W 1921 r. w Wilkowie i Wronowicach większość mieszkańców stanowili Polacy.
Na końcu przedstawia się podstawowe fakty z dziejów Werbkowic. Do dziejów stołecznej miejscowości Gminy bezpośrednio nawiązywać będzie projekt herbu. może on być wszakże uznany jako symbol odnoszony do dziejów całej jednostki administracyjnej.
Werbkowice, wzmiankowane są po raz pierwszy w przywoływanym już kilkakrotnie dokumencie z 1394 r. opisującym m.in. zasięg łacińskiej parafii w Grabowcu. Najstardzi dziedzice (rycerze) wsi znani są z imienia: Micz (1401) i Aleksander (1431). W II poł. XV w. wieś należała do Jana, Jakuba Śmietanki herbu Korczak wojskiego chełmskiego, Aleksandra oraz Aleksandry Niedospijskiej. W początkach XVI w. dziedzicem w Werbkowicach był Paweł Komorowski, a po nim Piotr Ścibor. W 1578 r. dziedziczką była Agnieszka Mirecka i Piotr Stabrowski. W I poł. XVII w. właścicielami zostali Zamoyscy. Wówczas istniał tutaj dwór. W II poł. XVII w. Werbowice stały się własnością Andrzeja Wiśniewskiego, a w końcu wieku Aleksandra Łaszcza starostę grabowieckiego i jego żony Katarzyny z Firlejów. W 1690 roku ufundowali oni cerkiew unicką i erygowali parafię. Kolejnym właścicielem został Karol Sapieha, któremu Werbkowice wniosła w posagu Marianna z Firlejów. W II poł. XVIII w. dziedzicami części wsi byli Michał Grabowiecki oraz Antoni Gołuchowski. Po tym ostatnim wieś przejęli: Kempisty, Hryniewiecki i Małachowski. Dziedziczył tutaj także Sierakowski i Wojciechowski. W XIX w. Werbkowice należały do Adama Szydłowskiego, który wzniósł tutaj pałac. W początkach XX w. Werbowice należały do Elżbiety Richthofen-Szydłowskiej, a następnie do Edwarda Chrzanowskiego herbu Poraj. Teresa Chrzanowska, żona Wincentego Rulikowskiego, była ostatnią właścicielką Werbkowic. W 1919 r. cerkiew św. Michała Archanioła rekoncyliowana została na kościół p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła oraz została erygowana parafia rzymskokatolicka.
Przy wyborze motywów herbu Gminy Werbkowice zrezygnowano z odwołania do herbów rodowych. Jest to podyktowane mnogością właścicieli związanych z terenem gminy oraz ich herbów. Inną wyróżniającą się cechą charakteryzującą przeszłość terytorium gminy jest jej różnorodność etniczna oraz religijna. Był to teren zamieszkały przez prawosławną ludność ruską (ukraińską) oraz katolicką ludność polską. Obydwie nacje zgodnie zamieszkiwały te tereny przez stulecia. Konflikty i walki ukraińsko-polskie przyniosły natomiast czasy drugiej wojny światowej i ustanie polskiego zarządu administracyjnego zastąpionego okupacyjnymi władzami niemieckimi. Rezultatem konfliktu z lata 1944-45 były przesiedlenia i wysiedlenia ludności polskiej i ukraińskiej po obydwu stronach wschodniej granicy państwowej. Liczne cerkwie unickie rekoncyliowano na kościoły.
Do zwyczajów heraldyki samorządowej należy odwoływanie się w herbach miejskich i gminnych do świętych patronów miejscowych kościołów. W przypadku gmin, na obszarze których istnieje (tak jak w Gminie Werbkowice) większa liczba parafii, utworzenie herbu z wizerunkiem świętego patrona odbywa się z reguły w drodze wyboru patrona kościoła najstarszego lub kościoła „głównego”, znajdującego się w jej stolicy.
Obecnie kościół w Werbkowicach dedykowany jest świętemu Michałowi Archaniołowi oraz Matce Bożej. Pierwsze patrocinium jest pierwotne i towarzyszy świątyni zapewne od jej początków, według literatury poświadczone jest od 1760 r. Jest rzeczą znamienną, że przy rekoncyliacji unickiej cerkwi w roku 1918 wezwanie to zostało utrzymane. Tym samym św. Michał Archanioł patronuje nieprzerwanie werbkowickiej świątyni i ziemi werbkowickiej od przeszło trzech stuleci. Kult tego świętego jest zatem wyrazem ciągłości dziejów, podtrzymanej pomimo trudnych i bolesnych doświadczeń poprzedniego pokolenia społeczności zamieszkałej na terenie gminy. Odwołanie się w herbie Gminy Werbkowice do św. Michała Archanioła stanowić będzie wyraz przywiązania i szacunku do wielowiekowego dziedzictwa lokalnych dziejów. Herb w takim kształcie przywoływać też będzie ideę wielowiekowej polskiej tolerancji w stosunku do odmiennych kultur i wyznań.
Święty Michał Archanioł należy do najwyższych książąt anielskich. Jako pogromca szatana ma w swojej opiece chrześcijaństwo i Kościół. W ikonografii chrześcijańskiej ukazywany jest jako młodzieniec o poważnym obliczu, ze skrzydłami w białej szacie lub w zbroi. W sztuce spotykane się liczne atrybuty towarzyszące wizerunkom św. Michała Archanioła. Należą do nich: skrzydła, laska, kula kryształowa, krzyż, lilia, dysk ze skróconym imieniem Chrystusa, kadzielnica, księga, trąba, łańcuchy i kajdany, leżący u stóp pokonani zbuntowani aniołowie. Miejsce aniołów częściej zajmuje szatan. Św. Michał często w rękach trzyma miecz lub miecz ognisty (gorejący) i wagę z szalami. Rzadko spotyka się go jako rycerza na koniu. Ubrany jest w suknię (tunikę) liturgiczną lub w zbroję (R. Knapiński, Titulus Ecclesiae..., s. 338-342).
Wizerunek tego świętego w średniowieczu i kolejnych stuleciach trafił również do licznych herbów miejskich, także w Polsce. Stąd powinny też wypływać podstawowe inspiracje dla utworzenia nowego herbu.
W heraldyce często ukazywany jest w nawiązaniu do obrazów Sądu Ostatecznego, z mieczem którym broni dusze przed szatanem oraz z szalami wagi, na których dusze zmarłych będą ważone. W województwie lubelskim herby zawierające wizerunek świętego z mieczem i wagą miał Kodeń (tutaj dodatkowo z herbem Sapiehów) oraz Dokudów. W herbach samorządowych widzimy też św. Michała Archanioła nie tylko z mieczem i wagą , ale także jako pogromcę szatana, ze smokiem u jego stóp. Najbardziej znanym herbem z tym świętym w województwie lubelskim jest herb Białej Podlaskiej.
Spośród innych herbów ze św. Michałem Archaniołem wymieńmy również należące do:
- Dolska, z włócznią, bez wagi, stojący na smoku,
- Łańcuta, w wersji jak wyżej,
- Sanoka, z włócznią i mieczem, stojący na smoku,
- Słomnik, z mieczem i wagą, bez smoka,
- Strzelina, w wersji jak wyżej,
- Strzyżowa, z mieczem i wagą, stojący na smoku,
- dawny herb (pieczęć) Dębicy, tylko z trąbą (wezwanie na Sąd Ostateczny.
Św. Michał Archanioł uznawany był również jako patron rycerstwa. Ukazywany był wówczas w scenie walki szatanem, i stał się pożądanym patronem rycerstwa europejskiego czasów wypraw krzyżowych. W kulcie ludowym natomiast odbierany był jako patron licznych grup zawodowych: związanych z wyrobem broni i uzbrojenia - mieczników i płatnerzy, a także tych których zajęcia związane były z używaniem wagi - kupców i aptekarzy.
Przedstawienie św. Michała z herbu Gminy Werbkowice zawiera dwa z trzech najczęściej stosowanych w heraldyce atrybutów: miecz i wagę. Herby takie znane są heraldyce samorządowej.
Herb Gminy Werbkowice przedstawia w czerwonym polu tarczy św. Michał Archanioł w złotej zbroi i hełmie, z takimiż skrzydłami, mieczem gorejącym i wagą. Wizerunek ten odwołuje się więc do zapowiedzi udziału św. Michała w Sądzie Ostatecznym.
Poprzez stylizację, zdobność pióropusza, kolorystkę heraldyczną, rzymski ubiór, projekt nawiązuje bardziej do sztuki wschodniej (bizantyjskiej).
Kolorystyka flagi jest konsekwencją barw występujących w herbie. W herbach złoto i srebro może być zastępowane barwą żółtą i białą, zaś na fladze powinno być zastąpione barwą żółtą.
dr Henryk Seroka