Werbkowice
Wieś położona w centralnej części gminy, nad rzeką Huczwą, w obrębie Kotliny Hrubieszowskiej. Jej miejscowa nazwa związana jest z florą terenową i pochodzi od wierzby - nazwa ruska: verba, verbka (B. Czopek 1988, s. 72). Współczesna wieś powstała być może już w V1I-VIII wieku, co potwierdzają badania archeologiczne wykazujące ciągłość osadnictwa od tego okresu.
Najstarsze ślady pobytu człowieka na terenie miejscowości sięgają początków neolitu i związane są z kulturą ceramiki wstęgowej rytej (5500-4700 r. p.n.e.). Znaleziono tutaj skromne zabytki tej kultury w postaci l fragmentu ceramiki. Dalsze ślady osadnictwa łączą się z tzw. grupą malicką (4700-4200 r. p.n.e.). Na terenie Werbkowic odkryto osadę tej grupy, z powierzchni, której pochodzą liczne fragmenty naczyń (P. Komorowski 1958, s. 323-337). Liczne zabytki pradziejowe znalezione w Werbkowicach związane są z kulturą wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej (3800-3100 r. p.n.e.). Podczas badań wykopaliskowych prowadzonych tu pod koniec lat pięćdziesiątych odkryto osadę tej kultury, na której obok jam gospodarczych i chaty trapezowatej odsłonięto również rów. Wśród zabytków ruchomych znaleziono naczynia gliniane i ich fragmenty' oraz narzędzia krzemienne, kościane i kamienne (P. Komorowski 1960 a, s. 397-398). Dość gęsto występują na terenie miejscowości stanowiska kultury pucharów lejkowatych (3100-2500 r. p.n.e.). Wykopaliskowe przebadano dwie osady tej kultury odkrywając niezbyt liczny materiał ceramiczny, 6 narzędzi krzemiennych oraz dwa odłupki i fragment wióra krzemiennego. Niewielka ilość materiału świadczy, zdaniem autora badań, o sezonowym charakterze osady (P. Komorowski 1960 b, s. 398-399). Z badań powierzchniowych również są znane siekiery i wióry krzemienne zaliczone do tej ostatniej kultury (S. Jastrzębski 1988, s. 22-23 i badania AZP). Do kultury ceramiki sznurowej (2200-1900 r. p.n.e.) zaliczono krzemienną siekierę znalezioną na powierzchni. Liczny materiał datowany jest na wczesną epokę brązu. Występuje tutaj zarówno kultura mierzanowicka (1900-1700 r. p.n.e.) jak i strzyżowska (1750-1600 r. p.n.e.) (W. Koman 1989, s. 68 i tabl. XIV: 8-14; Tabl. XV;l-3). Obok ceramiki ornamentowanej występują narzędzia krzemienne w postaci siekierek, grotów, noża sierpowatego oraz skrobaczy. Dość bogaty materiał, głównie ceramiczny związany jest z kulturą trzciniecką (1600-1200 r. p.n.e.) oraz łużycką (1200-400 r. p.n.e.). Śladowo, bo w postaci kilku fragmentów ceramiki jest również znana na tym terenie grupa czerniczyńska (200 r. p.n.e. - pocz. n.e.). Dość ciekawym znaleziskiem jest odkryta w pobliżu mostu na Huczwie brązowa moneta grecka. Pochodzi ona z ok. 330 r. p.n.e. prawdopodobnie z Syrakuz, ówczesnej kolonii korynckiej (S. Kubiak 1971, s. 51). Dość liczny materiał ceramiczny, w tym dwa fragmenty toczone na kole, związany jest z kulturą przeworską (pocz. n.e. - III w. n.e.). Dalsze materiały pochodzą z okresu wczesnośredniowiecznego. Już od wieku VII-VIII jest notowana ciągłość osadnictwa, a jego gęstość wzrasta w następnych okresach (A. i E. Kokowscy 1987, s. 108). Od wieku X osadnictwo to zapewne związane było z grodem w Czerwieniu.
Pierwsza wzmianka źródłowa dotycząca Werbkowic pochodzi z roku 1394, kiedy miejscowość została wymieniona w nowopowstałej parafii łacińskiej w Grabowcu (A. Janeczek 1991, s. 82). Dalsze źródła pochodzą z początku XV wieku i dotyczą pierwszych właścicieli Werbkowic. W roku 1401 jako właściciel wsi wymieniany jest Micz, zaś w roku 1431 Aleksander. Z XV wieku znanych jest jeszcze czworo dalszych właścicieli: Jan (1447-1479), Jakub Śmietanka, wojski chełmski (1453), Aleksandra Niedospilska (1491-94) i Aleksander (1493) (A. Janeczek 1991, s. 361). Werbkowice od XIV wieku należały do włości grabowieckiej przemianowanej następnie na powiat. Rejestr poborowy z roku 1472 notuje tutaj 4 łany użytków rolnych, młyn o dwóch kołach, zapewne wodny oraz karczmę (H. Stamirski 1968, tabelka). W zapisce sądowej w Bełzie pod datą 6 marca 1469 roku wymienieni są "robotny" Andrzej z Werbkowic z powodu zagrabienia dwu wołów i różnych rzeczy wartości 5 grzywien z dworu w Turkowicach, dzierżawy Mikołaja z Siebieczowa oraz Paweł, młynarz z Werbkowic, któremu z kolei rządca Mikołaja z Siebieczowa Stefan zabrał na drodze trzy woły i zapędził je do swej stajni (H. Stamirski 1968, s. 36). Dalsze informacje pochodzą z rejestru poborowego z J 578 roku, kiedy to właścicielami byli Mirecka i Stabrowski. Wówczas Werbkowice posiadały 4 łany użytków, 4 zagrodników z ziemią, 4 komorników oraz l rzemieślnika {A. Jabłonowski 1903, s. 225). W XVII wieku Werbkowice należą już do Łaszczów. Aleksander Łaszcz i jego żona Katarzyna z Firlejów ufundowali tutaj cerkiew drewnianą w roku 1690 i erygowali parafię unicką. Następnym właścicielem wsi zostaje Karo! Sapieha herbu Lis, który w 1722 roku ożenił się z Marianną z Firlejów i we wianie otrzymał Werbkowice (Poi. Sł. Biogr. t. 35, s. 30). Umarł jednak bezpotomnie w 1768 roku. Prawdopodobnie Werbkowice podobnie jak wiele innych majątków, w wyniku olbrzymich długów zostały sprzedane na licytacji. Być może w ten sposób w II pół. XVIII wieku właścicielem został Michał Grabowiecki (Grabowski ?). Z tego okresu pochodzi szereg inwentarzy wsi, w których jest mowa o drewnianym dworze pobitym dranicami i snopkami, obok dworu znajdowały się zabudowania gospodarcze: stodoła, spichlerz, szopa, gumno, stodółki i chlewy. Zabudowania ogradzał płot chruściany (Archiwum Państwowe w Lublinie, Księgi grodzkie Grabowieckie, sygn. 118, s. 373; Księgi grodzkie Krasnostawskie sygn. 39, s. 582, 41/19760, s.619, 46/19765, s. 991). W I pół. XIX wieku Werbkowice znalazły się w rękach Adama Szydłowskiego herbu Lubicz (ur. 1790-zm. ok. 1850 r.). Prawdopodobnie Adam Szydłowski wzniósł w I pół. XIX wieku pałac. Był to budynek parterowy, ośmioosiowy, nakryty wysokim, gładkim dachem naczółkowym. Taki właśnie pałac przedstawia rycina z roku 1836.
W roku 1827 Werbkowice liczyły 60 domów i 346 mieszkańców (Sł. Geogr. Król. Poi., t. XIII, s. 217). Po Adamie Szydłowskim majątek mocno zaniedbany dziedziczy jedyny syn Antoni. W krótkim czasie doprowadził gospodarstwo do rozkwitu specjalizując się w hodowli owiec. Jego owczarnia była jedną z najstarszych w Królestwie Polskim. W roku 1848 liczyła 1945, a w 1860 już 2267 sztuk owiec {J. Duda 1979, s. 18).
Pod koniec XIX lub na początku XX wieku pałac został przebudowany. Na obu częściach bocznych pałacu dodano po jednej kondygnacji. Przy elewacji wschodniej wzniesiono zupełnie nowe, dwuosiowe skrzydło parterowe. Być może wówczas też umieszczono na bramie herb Poraj rodziny Chrzanowskich. Przebudowany pałac zyskał nową dekorację w postaci bogatych obramowań ślepych okien piętrowych części budynku. Wysoki dach nad częścią środkową budynku zastąpiono dachem niższym, dwuspadowym. Skrzydła piętrowe nakryto dachem czterospadowym, natomiast skrzydła parterowe wschodnim dachem płaskim. Zespół dworski obok pałacu składał się ze stajni, oficyny i zarządcówki. Najstarszą budowlą była oficyna wybudowana prawdopodobnie w końcu XVIII wieku, przebudowana prawdopodobnie w 3 ćwierci XIX wieku. Pozostałe trzy budynki, w tym pałac, został)' wzniesione w I pół. XIX w. Przed pałacem i poza nim ciągnęły się otwarte gazony, jednak większa część parku krajobrazowego z alejami dębową i jesionową znajdowała się z tyłu pałacu (R. Aftanazy 1989, s. 229-230).
Trudno ustalić sukcesję dóbr werbkowickich po Antonim Szydłowskim. Według R. Aftanazego następnym właścicielem był syn Antoniego Teodor, po którym dobra odziedziczyła Elżbieta Richthofen-Szydłowska. Według innych autorów Antoni był bezdzietny, jednak panuje zgodność, co do faktu, że na początku XX wieku właścicielką Werbkowic była Elżbieta Richthofen-Szydłowska, która umarła bezdzietna (być może była żoną Antoniego). Ponieważ do spadku zgłosiło się wielu pretendentów, majątek sprzedano, a uzyskane dochody podzielono wśród spadkobierców. Wówczas to Werbkowice trafiły drogą kupna do Edwarda Chrzanowskiego herbu Poraj. Następnie w roku 1908 Teresa Chrzanowska wychodząc za mąż za Wincentego Rulikowskiego wniosła mu Werbkowice we wianie (R. Aftanazy 1989, s. 228). Teresa Rulikowska (zm. 1944 r.) i jej córka Wincentyna były ostatnimi właścicielkami Werbkowic. W roku 1946 majątek przejęto na rzecz reformy rolnej i utworzono tutaj Instytut Uprawy i Nawożenia Gleb.
W II pół. XIX wieku w Werbkowicach utworzono szkołę początkową t urząd gminy (1867 r.)- Na obszarze folwarku powstała gorzelnia, oraz dwa młyny: amerykański o sile 50 koni mechanicznych oraz zwyczajny (wodny). Ponadto folwark prowadził wydobycie torfu od roku 1872 z pokładu liczącego 10 stóp grubości na obszarze 600 morgów. Dobra werbkowickie składały się wówczas z trzech folwarków: Werbkowice, Teofilówka i Elżbiecin.
W pod koniec XIX wieku ( ok.1890 r.) wzniesiono w miejscowości drewniany budynek szkolny. Pełnił on swą funkcję do II wojny światowej. Początkowo była to szkółka przy cerkiewna. W czasie II wojny światowej budynek pełnił funkcję kościoła i plebanii. Po wojnie była tutaj siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej, a potem posterunek MO. Od 1976 roku ponownie budynek zaadaptowano na cele szkolne. W latach 1926-28 wybudowano drugi budynek szkolny, murowany i ten budynek pełni swe funkcje do dnia dzisiejszego.
Werbkowice były także siedzibą parafii. W roku 1690 została erygowana parafia unicka przez Aleksandra Łaszcza, ówczesnego starostę grabowieckiego i jego żonę Katarzynę z Firlejów. Wówczas też wybudowano cerkiew drewnianą. Druga cerkiew została wzniesiona w roku 1864 przez Antoniego Szydłowskiego. W 1875 zamieniono ją na cerkiew prawosławną. Była to cerkiew orientowana, konstrukcji wieńcowej, trójdzielna. Babiniec w rzucie prostokątny, w połowie długości przedzielony ścianą, w części frontowej przedsionek. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, po jego obu stronach zakrystie. Pierwotnie istniała tylko jedna zakrystia południowa. Drugą dobudowano w roku 1950. Nad babińcem kwadratowa wieża nakryta czworobocznym dachem. Z frontu ganek na dwóch profilowanych słupach, nakryty dwuspadowym dachem (J.Górak 1984, s. 43). W I połowie XIX wieku (1819-1837 ?) proboszczem parafii był Bazyli Lebedyński, natomiast Jan Rogalski (Młodszy) i Roman Rogalski byli tutaj administratorami. W roku 1891 proboszczem (już prawosławnym) był Michał Żelechowski (W. Kolbuk 1992, s.143, 159 i 179). W 1918 roku dotychczasową cerkiew pw. Św. Michała rekoncyliowano na kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła. W roku 1919 (7 IX) utworzono tutaj parafię katolicką. Do roku 1913 Werbkowice należały do parafii katolickiej w Grabowcu, a w latach 1913-1919 do Trzeszczan. Organizatorem i pierwszym proboszczem w latach 1919-1923 został ks. Walenty Machoń (WDL R. XVII, s. 390). Jego następcą był ks. Czechoński (WDL, R. VIII, s. 93). W latach 1947-1986 proboszczem parafii był Franciszek Klinger a od 1986 ks. Adam Marek. Do parafii należy część Alojzowa, Gozdów, Łysa Góra, Podhorce, Koi. Podhorce, Strzyżowiec, część Terebińca, Werbkowice i Wilków. Wraz z utworzeniem parafii katolickiej założono cmentarz grzebalny, użytkowany do dziś.
Ważnym dla miejscowości wydarzeniem była budowa kolei normalnotorowej i wąskotorowej przez Austriaków w 1916 roku. W roku 1928 wybudowano tutaj dworzec kolejowy i stację pomp. Istnienie drogi kolejowej zapewne miało duży wpływ na budowę tutaj w latach 1961-63 cukrowni. Była to wówczas największa cukrownia w kraju i jeden z większych zakładów w południowo-wschodniej Lubelszczyźnie. Budowa cukrowni i później jej produkcja znacznie ożywiła rozwój miejscowości. Powstało szereg budowli towarzyszących: mieszkania dla pracowników, hotel, stołówka i dom kultury. Dodatkowych impulsów dla rozwoju Werbkowic dostarczyło utworzenie w roku 1973 gminy w granicach dzisiejszych. Obok urzędu administracyjnego powstała również Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" oraz Bank Spółdzielczy.
W czasie II wojny światowej we wsi mieścił się posterunek żandarmerii niemieckiej. W dniu 31 grudnia 1942 roku trzy osobowy patrol AK pod dowództwem K. Puchalskiego "Brzozy" wysadził most kolejowy pod Werbkowicami (J. Masłowski 1978, s. 228). Tu miał także siedzibę ukraiński kuszcz, na który uderzyli polscy partyzanci z AK i BCh w dniu 10 marca 1944 roku. Nie zdołano jednak zdobyć Werbkowic (S. Bielecki 1995, s. 25).
Źródło: Józef Niedźwiedź, Zarys dziejów miejscowości gminy Werbkowice